De letterzetter

Vóór het digitale tijdperk was het beroep van letterzetter (ook wel typograaf genoemd) van cruciaal belang in de wereld van drukwerk. Het was een ambacht dat precisie, geduld en een diepgaand begrip van typografie vereiste. Een letterzetter was verantwoordelijk voor het handmatig samenstellen van teksten, letter voor letter, om zo een drukklaar cliché te creëren. Dit was een proces dat aanzienlijk verschilde van de manier waarop we vandaag de dag teksten opmaken.

Van Losse Letters tot Drukklare Pagina’s

Het werk van een letterzetter begon met een stapel loden letters, elk met een enkel teken (letter, cijfer, leesteken). Deze letters werden bewaard in speciale kasten, de zogenaamde letterkasten, waarin elk teken zijn eigen vak had.

Hieronder volgt een gedetailleerde beschrijving van het proces:

1. Het Klaarmaken van de Werkplek

De letterzetter begon met het klaarmaken van zijn werkplek. Hij zorgde ervoor dat hij voldoende ruimte had, dat zijn gereedschappen binnen handbereik waren en dat de letterkasten netjes waren geordend. Orde en netheid waren essentieel om efficiënt te kunnen werken.

2. Het Lezen van het Manuscript

De letterzetter ontving een manuscript (de te zetten tekst), vaak handgeschreven of getypt. Hij moest de tekst zorgvuldig lezen en begrijpen, lettend op spelling, grammatica en interpunctie. Soms moest hij zelfs correcties aanbrengen als er duidelijke fouten in het manuscript stonden.

3. Het Zetten van de Tekst

Dit was het hart van het werk. De letterzetter pakte een zethaak, een L-vormig metalen gereedschap waarin hij de letters plaatste. Met uiterste concentratie en behendigheid pakte hij de loden letters één voor één uit de letterkast en plaatste ze, van rechts naar links en ondersteboven, in de zethaak. Waarom ondersteboven en van rechts naar links? Omdat de uiteindelijke afdruk een spiegelbeeld is van de geplaatste letters.

• Regel voor regel: De letters werden regel voor regel in de zethaak geplaatst.

• Spaties en witruimte: Tussen de woorden werden spatiestukjes geplaatst, kleine loden blokjes zonder opdruk, om de juiste afstand te creëren. Ook voor het uitlijnen van de tekst (bijvoorbeeld links, rechts of gecentreerd) werden spatiestukjes van verschillende diktes gebruikt.

• Regelafstand (interlinie): Om de juiste afstand tussen de regels te creëren, werden dunne metalen strookjes, de zogenaamde interlinieën, tussen de regels geplaatst.

• Afbrekingen: Wanneer een woord aan het einde van een regel niet paste, moest de letterzetter beslissen of het woord afgebroken kon worden. Dit moest volgens specifieke typografische regels gebeuren.

4. Het Vullen van de Zethaak en het Overzetten op het Zetschip

Zodra een zethaak vol was met een aantal regels, werd de gezette tekst voorzichtig overgezet naar een zetschip. Dit was een platte metalen plaat met een opstaande rand, waar de gezette regels naast elkaar werden geplaatst. Dit proces vereiste enorme precisie, want de fragiele rijen loden letters mochten absoluut niet omvallen.

5. Het Opbouwen van Pagina's en Kolommen

Op het zetschip werden meerdere regels samengevoegd tot alinea’s, en alinea’s tot complete pagina’s of kolommen. Hierbij werd ook rekening gehouden met:

• Tussenkopjes en titels: Deze werden vaak in een groter corps (lettergrootte) en/of een afwijkend lettertype gezet.

• Witregels: Om de leesbaarheid te verbeteren, werden strategisch witregels (extra lege regels) toegevoegd.

• Pagina-indeling: De letterzetter zorgde voor een esthetisch verantwoorde pagina-indeling, met aandacht voor marges en de balans tussen tekst en witruimte.

6. Het Toevoegen van Illustraties en Blokkades

Als er illustraties of afbeeldingen in de tekst moesten komen, werden hiervoor clichés (drukplaten van hout of metaal met de afbeelding) gemaakt. Deze clichés werden op de juiste hoogte gebracht met behulp van blokkades (houten of metalen blokken) en tussen de loden letters geplaatst.

7. Het Binden tot een Vorm

Wanneer de gehele pagina of een reeks pagina’s compleet was, werden de gezette regels en clichés samengevoegd en stevig vastgezet in een vorm (een metalen raamwerk). Dit vastzetten gebeurde met spieën, zodat de letters en clichés niet konden verschuiven tijdens het drukproces. De vorm moest perfect vlak zijn, anders zou de afdruk ongelijkmatig worden.

8. De Proefdruk

Van de gezette vorm werd een proefdruk gemaakt. Dit was een cruciale stap. De proefdruk werd nauwkeurig nagekeken op fouten, zowel in spelling als in opmaak. Eventuele fouten werden gemarkeerd en de vorm werd teruggegeven aan de letterzetter voor correcties. Dit proces van proeflezen en corrigeren kon zich meerdere malen herhalen totdus de tekst perfect was.

9. Het Afbreken van de Vorm (Na het Drukken)

Nadat de oplage gedrukt was, werd de vorm weer afgebroken. De loden letters werden één voor één teruggelegd in de juiste vakjes van de letterkasten, zodat ze opnieuw gebruikt konden worden. Dit was een arbeidsintensief en tijdrovend karwei, bekend als het distribueren van de letters.

Gereedschappen van de Letterzetter

De letterzetter werkte met een reeks specifieke gereedschappen:

• Zethaak: Het L-vormige gereedschap om letters in te plaatsen.

• Zetschip: De platte metalen plaat voor het verzamelen van gezette regels.

• Patiëntiemes: Een dun, flexibel mesje om letters voorzichtig te verplaatsen of op te pakken.

• Liniaal: Voor het meten en controleren van afstanden.

• Pincet: Voor het oppakken van kleine letters of spaties.

• Loden letters: De individuele tekens, gemaakt van een legering van lood, tin en antimoon.

• Interlinieën: Dunne metalen strookjes voor regelafstand.

• Spatiestukjes: Kleine loden blokjes voor spaties en witruimte.

• Letterkasten: Houten kasten met vakken voor de loden letters.

• Vorm: Het metalen raamwerk waarin de gezette tekst werd vastgezet.

Het Belang van het Ambacht

Het werk van een letterzetter was meer dan alleen mechanisch werk; het was een ambacht waarbij esthetiek en functionaliteit hand in hand gingen. Een goede letterzetter had oog voor detail, gevoel voor typografie en een diepgaande kennis van lettertypes, corpsen, regelafstand en woordafbrekingen. Het was een vak dat generaties lang werd doorgegeven en een belangrijke rol speelde in de verspreiding van kennis en informatie.

Met de komst van de zetmachines (zoals de Linotype en Monotype) in de late 19e en vroege 20e eeuw, werd het handmatig zetten geleidelijk vervangen door gemechaniseerde processen. Deze machines konden complete regels of zelfs pagina’s tegelijk zetten, wat een enorme efficiëntieslag betekende. Uiteindelijk hebben de opkomst van de offsetdruk en later de computer en digitale opmaakprogramma’s het beroep van letterzetter, zoals het hierboven is beschreven, vrijwel volledig doen verdwijnen. Tegenwoordig zijn de principes van typografie nog steeds van essentieel belang in grafisch ontwerp, maar de uitvoering is volledig gedigitaliseerd.